به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه, حجت الاسلام والمسلمین احمد ابوترابی، رئیس مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی در سخنانی به تبیین اهداف و انگیزه های نگارش کتاب "المعجم الموضوعی لمصادر المنطق"پرداخت و گفت: نمایه‌نویسی منابع برجسته علوم عقلی در رشته‌های گوناگون، یکی از فعالیت‌های تحقیقی «مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی» است که برای آسان‌سازی، سرعت‌بخشی و فراگیری پژوهش‌های علوم عقلی اسلامی صورت گرفته است این کار برای دستیابی به اهداف بعدی مرکز که تدوین مقالات فرهنگ‌نامه‌ای و دائرةالمعارفی است، نقش اساسی دارد.
وی افزود: نمایه‌نویسی پیشینه‌ای مشابه در برخی از مراکز تحقیقاتی رایانه‌ای داشته است، ولی کاری که در این مرکز بر روی منابع علوم عقلی انجام شده است، با کارهای همانند در مراکز دیگر، از لحاظ شیوه، محتوا و اتقان کار، تفاوت‌های اساسی دارد.
* کارایی نمایه‌نویسی در پژوهش
حجت الاسلام والمسلمین ابوترابی ابراز داشت: بی‌تردید، پژوهش دقیق و فراگیر، بدون آگاهی از میراث گذشتگان و کارهای علمی دیگران، شُدنی نیست به‌ویژه این آگاهی برای نگارش مقاله‌های دائرةالمعارفی که عهده‌دار گزارشی کامل از تاریخچه و سیر تحولات و بازتاب همه مطالب اصلی درباره یک موضوع‌اند؛ نیازی جدی است ولی آگاهی یافتن از میراث گذشتگان، از راه مطالعه کامل آثار بزرگان گذشته و حال، مستلزم صرف زمانی بسیار است که با توجه به گستردگی اطلاعات و گوناگونی فعالیت‌های علمی اندیشمندان، غیرعملی است ازاین‌رو، «مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی» که ازجمله وظایف و اهداف آن، فراهم آوردن زمینه‌های پژوهش آسان و سریع است، درصدد برآمد برای برآوردن این هدف راه‌هایی سریع‌تر و آسان‌تر بیابد.
رئیس مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی افزود: برای این منظور کارهای گوناگونی در این مرکز انجام‌شده که عبارت‌اند از چکیده و نمایه‌نویسی؛ چکیده عبارتی گزیده، گویا و زیباست که برای ارائه هر یک از مطالب قابل‌توجه مطرح‌شده در متن انتخاب می‌گردد و نمایه‌هایی نیز بر پایه همین عبارت ساخته می‌شود تا راهنمای پژوهشگران به چکیده و متن باشد.
وی گفت: فهرست تفصیلی به همراه نمایه؛ فهرست تفصیلی عبارت است از پیام اصلی یک یا چند صفحه از کتاب، در یک فراز کوتاه، فراگیر و گویا که دربردارنده عناوین بخش‌ها، فصل‌ها و در مواردی زیرمجموعه‌های آن‌هاست، به‌گونه‌ای که در عین فراگیری و گویایی، به گستردگی چکیده و نمایه بر متن نیست و از عنوان فهرست - به اصطلاح مرسوم آن - تجاوز نمی‌کند ولی از آن دقیق‌تر و کامل‌تر است.
رئیس مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی گفت: نمایه بر متن؛ در این فعالیت پژوهشی هر مطلب قابل‌توجهی که در منبع موردنظر آمده است در قالب عبارتی کوتاه، زیبا و شیوا که معمولاً از دو یا سه واژه تشکیل شده، ارائه می‌گردد. در نمایه‌ها موضوعات، اعلام و آثار یک دانش محور قرارگرفته و توضیحی درباره آن بیان می‌گردد و مجموعه نمایه‌های وابسته به یک موضوع ذیل یک عنوان رایج که «کلیدواژه» نام دارد نمایش داده می‌شود. اثر پیش رو نیز از همین گونه است.
*تفاوت نمایه‌نویسی مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی با شیوه‌های مشابه
حجت الاسلام والمسلمین ابوترابی گفت: در گذشته، زمینه‌سازی برای دستیابی سریع به محل درج مطالب موردنظر، از راه تدوینِ «فهرست‌های مطالب» که در آغاز منابع قرار می‌گرفت و نیز از راه تهیه معجم‌های لفظی، مانند معجم المفهرس‌های الفاظ، کشف‌الابیات‌ها و کشف‌الآیات‌ها انجام می‌شد. این‌گونه معجم‌ها، جست‌وجو از طریق الفاظ موجود در منابع را به‌خوبی فراهم می‌سازند، اما نمی‌توانند امکان دستیابی سریع به محل درج همه مطالب موردنظر را فراهم آورند؛ زیرا، همواره مطالب زیادی درباره یک موضوع در منابع وجود دارد که ذیل واژه و عنوان مربوط به آن موضوع به‌کار نرفته است؛ افزون‌براین، ذیل واژه مربوط به موضوع یک تحقیق، معمولاً مطالب زیادی هست که چه‌بسا تنها، برخی از آنها در یک پژوهش نیاز باشد. فراوانی اطلاعاتی که ذیل یک موضوع قرار می‌گیرند، معمولاً محقق را ناچار می‌سازد تا برای دستیابی به مطلب موردنظر خود، متن‌های مربوط به همه آنها را ببیند که این کار مستلزم زمان زیادی است.
وی گفت: برای رفع این مشکل، در کشف‌الآیات‌ها و کشف‌الابیات‌ها، بخشی از آیه قرآن کریم یا شعر را می‌آورند تا پژوهشگر، از میان آنها، آیه یا شعر موردنظر خود را انتخاب کند و تنها در پی محل درج همان متن باشد، ولی در دیگر معجم‌ها (در معجم‌ها و نرم‌افزارهایی که تنها جست‌وجوی لفظی از طریق آنها ممکن است) این مشکل همچنان باقی است.
حجت الاسلام والمسلمین ابوترابی خاطرنشان ساخت: در کتاب پیش‌رو از شیوه نمایه بر متن پیروی شده است بدین‌صورت که ابتدا نمایه‌هایی ترکیبی گویا و زیبا تهیه می‌گردد؛ یعنی هر مطلب قابل‌توجهی که در منبع موردنظر آمده است در قالب عبارتی کوتاه، زیبا و شیوا که معمولاً از دو یا سه کلمه تشکیل‌شده، ارائه می‌گردد. در نمایه‌ها موضوعات، اعلام و آثار یک علم محور قرارگرفته و توضیحی درباره آن بیان می‌گردد و سپس نمایه‌های مربوط به یک موضوع در ذیل یک عنوان رایج که «کلیدواژه» نام دارد نمایش داده می‌شود.
وی گفت: برای استفاده از این اثر محققان باید با جست‌وجو در کلیدواژه‌ها به اصطلاح موردنظر خود دست‌یافته، نمایه‌های ذیل آن را مطالعه کرده و در صورت لزوم با توجه به آدرس، به خود منبع مراجعه کنند. این شیوه، نسبت به معجم‌های لفظی و نمایه‌های مفرد، ده‌ها برابر بر سرعت جست‌وجوی پژوهشگران می‌افزاید.
این استاد حوزه در پایان گفت: «مرکز پژوهشی دائرةالمعارف علوم عقلی اسلامی» تاکنون این شیوه پژوهش را بر روی منابع متعددی از رشته‌های گوناگون علوم عقلی انجام داده که دستاورد این پژوهش‌ها در برخی رشته‌ها منتشر شده و در برخی دیگر نیز به‌زودی عرضه خواهد شد، اثر پیش‌رو با عنوان المعجم الموضوعی لمصادر المنطق در سه جلد عرضه شده است و دربردارنده بیش از ۳۸۰۰ کلیدواژه و ۳۸۰۰۰ نمایه است بیشتر کلیدواژه‌ها کلیدواژه‌های اصلی است که نمایه‌ها در ذیل آن می‌آید؛ ولی برخی از کلیدواژه‌ها ارجاعی است فلسفه کلیدواژه‌های ارجاعی این است که برخی موضوعات، افزون‌بر تعبیر رایج و مرجح با تعبیراتی غیرمرجح نیز به‌کار می‌رود و ممکن است محققان از راه تعبیرات نامرجح به جست‌وجوی مطلبی بپردازند؛ ازاین‌رو واژه‌های نامرجح نیز به‌مثابه کلیدهای ارجاعی ارائه شده است.
